Книга № 131 (1654-1662). Księga wpisów nr 131

Prezentowana księga Metryki Litewskiej powstała w wyniku działalności kancelarii mniejszej Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1656-1662, czyli w okresie pełnienia urzędu podkanclerzego przez Kazimierza Leona Sapiehę (6 III 1645-19 I 1656), Krzysztofa Zygmunta Paca (nominat na podkanclerstwo od ok. 16 VIII 1656 do 2 III 1658) i Aleksandra Krzysztofa Naruszewicza (marzec 1658-21 VI 1668). W rzeczywistości jednak w księdze tej znajdują się też wpisy dokumentów wydanych w latach 1654-1655, a na dodatek tytuł informuje nas, iż księga sporządzona została przez regenta kancelarii Szymona Wojciecha Młynieckiego za podkanclerstwa Naruszewicza. Wyjaśnieniem może tu być tylko sposób powstania tej księgi, którą Młyniecki, po objęciu w 1658 r. funkcji regenta, spisał z będących w jego dyspozycji materiałów z okresu po śmierci Kazimierza Leona Sapiehy, a które nie weszły w skład innych ksiąg. I tak, nie licząc błędnego datowania (7 przypadków) na lata 1654-1655 i dokumentów bez podpisu pisarza (2 przypadki), mamy dla 1654 r. z podpisem jako pisarzy: Aleksandra Naruszewicza — trzy dokumenty, Jana Mikołaja Stankiewicza — dwa, Andrzeja Kazimierza Zawiszy —jeden i nieistniejącego Aleksandra Judyckiego — jeden; zaś dla 1655 r. odpowiednio: Stankiewicza — pięć, Naruszewicza : Jana Krzysztofa Dowgiałły Zawiszy — po dwa, a jeden podpisany przez podkanclerzego Sapiehę. W sumie jest to margines całości księgi, zawierającej w so-bic 1114 skopiowanych tekstów dokumentów wydanych z kancelarii mniejszej. Gros materiału odnosi się rzeczywiście do lat 1656-1660 i pochodzi z kancelarii aż 7 pisarzy wielkich, bardzo nierówno jednak reprezentowanych, co, oczywiście, jest odzwierciedleniem związków nieformalnych istniejących między nimi a podkanclerzami oraz ich obecności na dworze królewskim. Widoczne są tu zresztą bardzo interesujące zależności. I tak w 1656 r. dokumenty podpisywali czterej pisarze: Aleksander Naruszewicz (62), co tłumaczy się jego silnymi powiązaniami z kancelarią mniejszą za Sapiehy i objęciem następnie podkanclerstwa, Jan Dowgiałło Zawisza (46) i Jan Mikołaj Stankiewicz (41), a zdecydowanie już mniej Andrzej Kazimierz Zawisza (10). W 1657 r. sytuacja zdecydowanie uległa zmianie, po części zresztą z przyczyn naturalnych. Śmierć Stankiewicza i awans Dowgiałły Zawiszy na biskupa wileńskiego spowodowały, że zdecydowanie dominuje w ilości podpisanych dokumentów Naruszewicz (112), dużo mniej reprezentowany jest nowy pisarz Walerian Stanisław Judycki (53), a jedynie śladowo Stankiewicz (9) i Zawisza (7). Ten ostatni w ogóle odznaczał się bardzo małą aktywnością w wypełnianiu urzędowych zadań przez cały omawiany okres, co nawet dziwi, biorąc pod uwagę powiązania jego rodziny z Sapiehami. Następny rok, 1658, znowu przynosi spore zmiany w obsłudze kancelarii mniejszej przez pisarzy. Przejście w marcu t. r. Naruszewicza na podkanclerstwo spowodowało, że do tej chwili podpisał on jedynie 17 dokumentów, za to prymat pierwszeństwa zdecydowanie objął Judycki (145), mocno wszedł też na tutejszą scenę Cyprian Paweł Brzostowski (98), dotąd silnie związany z kancelarią wielką, a jedynie zaznaczyli swe funkcje Andrzej Kotowicz (11), bardzo aktywny w pracach dla kanclerza Paca oraz Zawisza (4). Tak ukształtowany obraz utrzymał się w 1659 r., z tą zmianą, że to Brzostowski (78) wyprzedził Judyckiego (60), a Zawisza (2) i Kotowicz (1) tylko zaistnieli epizodycznie. Silna obecność Brzostowskiego może być tłumaczona jego krótkotrwałym związkiem z fakcją sapieżyńską, której ważnym członkiem był podkanclerzy Naruszewicz. Gdy bowiem najprawdopodobniej na przełomie 1659 i 1660 r., przeszedł on do obozu dworskiego i związał się z jego litewskim przywódcą — kanclerzem Pacem, to natychmiast zniknął też niemal z kart ksiąg kancelarii mniejszej, co widać wyraźnie w zapisach z 1660 r. (4). W tej sytuacji dominującą pozycję objął z powrotem Judycki (47), a na drugie miejsce nieoczekiwanie wysunął się Kotowicz (27), też z natury swych związków z dworem silnie obecny w kancelarii wielkiej. Zawisza tym razem w ogóle nie podpisał żadnego dokumentu. W 1661 r. Brzostowski znowu jest obecny i to na zdecydowanie pierwszej pozycji (66), daleko za nim idą Judycki (28), Kotowicz (17) i nadzwyczaj aktywny Zawisza (13). Ostatni rok objęty omawianą przez nas księgą — 1662, jest reprezentowany bardzo szczątkowo, więc na podpisanych przez pisarzy wielkich 22 dokumentach nazwiska Judyckiego i Brzostowskiego figurują tyle samo razy. Oczywiście, należy zwrócić uwagę, że kilkadziesiąt dokumentów nie jest podpisanych, że jeszcze więcej podpisał sam podkanclerzy Naruszewicz, co było zgodne z praktyką kancelaryjną i prawem, że wiele podpisali sekretarze królewscy, zwłaszcza iż odnośnie do spraw inflanckich zasadą było, że dokument podpisywało dwóch sekretarzy — jeden z kancelarii koronnej, a drugi z litewskiej (w Księdze Wpisów nr 131 przeważnie występuje tylko koronny); wreszcie kilka nie posiada dat lub są one błędne.